Turystyka w Polsce

Żuławy

16 August 2013r.

ŻUŁAWY. Na wschód od Motławy ciągną się płaskie, bardzo urodzajne Żuławy, które dzielą się na Żuławy Gdańskie (Dan-ziger Wercler), między Motławą a Wisłą i Żuławy Malbor-skie (Marienburger Werder, albo Nogat Wercler) w delcie Wisły. Okolica ta powstała przez namulenie Wisły, jest zupełnie płaską, zaledwie 1—2 m. wzniesiona nad poziom morza (a częściowo nawet poniżej poziomu morza położona), gdzie odwodnienie dokonywa się sztucznie przez sieć kanałów, do których wodę pompują wiatraki. Pejzaż tutejszy o wsiach gęstych i zamożnych, licznych kanałach, pełen łąk zielonych i dróg obsadzonych drzewami przypomina Holandję i ma oryginalny urok. Wycieczki na Żuławy ułatwia gęsta sieć kolejek wąz-kołorowych, wychodzących z Gdańska, nadto po Wiśle i jej odnogach kursują parowce z Gdańska do Elbląga. Południowa część Żuław Malborskich przecina kolej z Tczewa do Malborka, biegnąca na przestrzeni 20 km., między ramionami Wisły przez terytorjium w. m. Gdańska, oraz zbaczająca od niej ze stacji Simonsdorf kolej lokalna przez Mytych do Nowego Dworu. Żuławy mają ludność niemiecką w większości ewangelicką. Niegdyś było tu więcej Polaków, a jeszcze w XVII w. w wielu parafjach ewangelickich jak Nytych, dziś doszczytnie zgermanizowanych, odprawiano polskie nabożeństwa. Polskie są na Żuławach tylko dwie wsie w południowym klinie delty Wisły, a to Mątwy Wielkie i Małe. Zresztą tylko nazwy polskie, silnie przekręcone, świadczą polskich niegdyś tych ziem lpieszkańcach. Żuławy Gdańskie, położone na zachód od Wisły nadał Kazimierz Jagiellończyk Gdańskowi a mieszczaństwo przyczyniło się cło ich germanizacji i protestanta zacji, narzucając parałjom w XVI w. w, myśl zasady .cujus regio illius religio" proboszczów protestantówodbierając, kościoły, które doty?chczas pozostają w ręku ewangelików. Wtedy? jedna tylko parafja w Gemlicach jako własność biskupia utrzymała się przy" katolicyzmie. Na południowy w?schód od Gdańska, przy sieci kolejek do Gęmlic leżą: Rychenbcrg (Reichenberg, 10 km.) wieś, którą w r. 1577 w?raz z kościołem spaliły? wojska polskie przy oblężeniu Gdańska. Z dawnego kościoła gotyckiego pozostała ty?łlco wieża, niegdyś podobno o wiele wyższa.; W r. 1S81 zbudowano obecny kościół ew?angel.icki z pruskiego muru. przebudowany w początkach XVIII w. Ma on kielich gotycki z XV w. Niedaleko Oceslaw (Wotzlaff) z dwoma kościołami, nowym katolickim z r. 1869 i starym gotyckim obecnie ewangelicki m. Mury jego prezbiterium pochodzą z XIV w., przyczółek z końca XV w., wieża z pruskiego muru. i barokowe urządzenie wewnętrzne z czasów po pożarze w r. 1730. kiedy kościół odnowiono, i przebudowano, z trzynawowego na jednonawowy. Długość wnętrza 35,5 m. Na pułapie malowidło na płótnie z XVIII w?. Wśród urządzenia wyróżniają się artystyczne * organy? barokowe z r. 1738, podobne do organów w Pruszczu, również dzieło Andrzeja Hilćlebrandta, dobrze rzeźbiona chrzcielnica dębow?a z r. 1702, epitaij.um drewniane z końca XVII w. gdajiskiej roboty, duży pająk mosiężny? z r. 1730. W skarbcu kielich gotycki. Dzwony z r. 1733 (J. G. Wittwerck), i 1783 (Karol G. Anthony). Dalej leży? w tej samej stronie Vtatyn czyli T r u t. nowy (Trutenau). Kościół ewangelicki jest to trzynawowy gotyk z wieżą i schodkowym przyczółkiem nad absydą zbud. w r. 1334, przebudowany w r. 1022. Wieża z wysokim ośmiobocznym hełmem z r. 1702, ma dziw on gotycki z r. 1&13 z herbem Gdańska. I rządzenie barokowe z końca XVII' w. W prezbiterium sklepienie gotyckie w nawie drewiany sufit. Z Utatynem sąsiadują Wielkie Cędry (Gross Ztin-der) z ewangelickim kościołem gotyckim trzynawowym, zbudowany m w XIV w. Wnętrze, halowe, sklepienie zastępuje sufit, długość 27 m.. szerokość 15 m. Obecny wygląd otrzymał kościół w czasie restauracji w końcu XVII w., wtedy też zbudtowano drewniany hełm ośmioboczny na wieży Wi-eloboczna absyda. Położone na południe Osice (Wossitz) mają również gotycki kościół ewangelicki, z końca XV w. Jest on jedno-nawowy, prostokątny w założeniu z drewnianym sufitem, Późnogotycki przylądek absydy7 jest cokolwiek odmienny, niż w innych kościołach w tych stronach. W XVII w. rozszerzono nawy i dobudowano wieżę z pruskiego, muru. Ładny pająk mosiężny. W sąsiedztwie Oslrowitfi (Osterwick), zwane też Ostrowem lub Istrzycami, do początków XIV w., własność- Cystersów z Oliwy*. Kośoiół ewangelicki prostokątny, w zało; żeniu gotycki z XIV wv kilkakrotnie przebudowany, ostatnio w r. 1744. Wieża, z r. 1732. Stary ołtarz skrzydłowy gotycki, częściowo tylko zachowany z pocz. XVI w., częściowo rzeźbiony, częściowo malowany. Dzwon z r. 1087 odlewał Absalon W ittwerck. Na wschód z Osie leżą Giemlice (Gemlitz), które pierwotnie należały do opactwa Cystersów w Pelplinie, potem do biskupów kujawskich, co je uchroniło w XV w. od reformacji. Kościół tutejszy był wówczas jedynym na Żuławach, który me przeszedł w ręce ewangelików. W r. 1583 biskup Rozcłrażewski darow;al wieś Jezuitom gdańskim. Obeony kościół pochodzi z r. 1842. Na północ Leszków (Letzkau) z kościołem ewangelickim z końcą XIV w., który zachował już tylko ślady gotyku, i przyczółek schodkowy nad absydą. W XVI w. oddał magistrat Gda-ńska ewangelikom także kilka innych starych kościołów katolickich w okolicy, i tak: w Iv o s z w a ł a c h (Gottswalde) z r. 1344, S uc h y m Dębie (Zugdamm), Herzberg u, W i ś 1 i 11 i e (Hochzeit), Rożnowie (Bosenau). z r. 1354, we W r ó-blach (Sperlingsdorf), zwanych też Wrotami, które Władysław Łokietek nadał niegdyś kasztelanowi Janowi Z Tczewa, w Bas alt u (Bonsack), w Keź marku (Iui semarkt) z r. 1341 i kilku innych. Obecne kościoły w Herz-bergu i. w Wróblach pochodzą dopiero z końca XVI w., inne pozostały stare. K o s z w a ł y zasługują też na zwiedzenie ze w zgięciu na stare drewniane piętrowe domy podsieniawe, najpiękniejsze na Żuławach. Na ewangelickie zamieniono też dwa kościoły katolickie w Grabinach, wsi położonej przy ujściu Kłodawy cło Motławy, która składa się z dwóch części: Grabin Duchownych (Móncliengrebin), które niegdyś należały do klasztoru Cystersów w Oliwie i Grabin Zameczku (Herrengrebin), gdzie niegdyś był zamek krzyżacki. Zbudowany w początkach XIV w., był w latach 1374— 1454 siedzibą wójtów, którzy doglądali utrzymywanej w pobliżu stadniny krzyżackiej. Stał on na wzgórzu najwyż-szem na Żuławach niedaleko Motławy, a rowy dokoła zamku wypełniały wody rzeczki Kłodawy. W r. 1454 zdobyty przez Gdańszczan uległ w r. 1459 zniszczeniu, później w posiadaniu Gdańska odbudowany służył za dwór. Odnowiony po pożarze w r. 1585, został w r. 1577 zniszczony przez wojska Batorego, poczem odbudowany w r. 1578 otrzymał drugie piętro i dwa ozdobne przyczółki. Ten główny zamek rozebrano w początkach XIV .wieku, pozostały tylko budynki gospodarskie, są też resztki wieży, bramy i muru z XVII w. Obecny dwór jest skromną budowlą z XVII wieku na starych fundamentach. W r. 1577 Batory więził tu posłów gdańskich. W r. 1770 Fryderyk Wielki trzymał tu w niewoli gdańskich żołnierzy. W dawnej izbie zamkowej czworobocznej o grubych murach, której sklepienie wspiera się na jednym filarze urządzono w początkach XIX wieku kaplicę. Na zwiedzenie zasługuje też wspaniały p a r k, dostępny za pozwoleniem. Niegdyś miał tu być browar. W sąsiedztwie las, jedyny na Żuławach Gdańskich. Dobra tutejsze wraz 1 zamkiem Kazimierz Jagiellończyk nadał Gdańskowi. Przestrzeli w delcie Wisły między Nogatem, a Wisłą zajmują Żuławy Malborskie, urodzajna równina, która jednak do niedawna, aż do ostatniego uregulowania Wisły, była narażona na częste zniszczenia przy letnich i zimowych wylewach Wisły. Z tego też powodu nie powstawały tu żadne większe miasta. Centrem tej okolicy jest miasteczko Nytych (Neuteich), liczące 2.500 m., położone nad żeglowną rzeką Świętą (Schwente). Kościół katolicki z r 1740, ratusz z r. 1770. W tutejszym kościele ewangelickim jeszcze w XVII w. odbywały się polskie nabożeństwa, obecnie okolica jest całkiem zniemczona. Kilka fabryk, a wśród nich ogromna cukrownia. Pożar z r. 1801 zniszczył całe miasteczko z wyjątkiem kościoła katolickiego i kilku domków z facjatkami przy ul. Malborsikej. Do wojny słynął Nytych z jarma r k ów na koni e, które należały do największych w Niemczech północnych. Hotele: Deutsches Haus Kóniglicher Hof i kilka restauracyj-. 12 km. na północ leży miasteczko Nowy Dwór (Tiegen-hof) o 3.000 m.. położone nad rzeką Tugą. Istnieje tu fabryka wódek, produkująca bardzo popularną w Niemczech wódkę zwaną ,,"I a c h a n d e 1". Kościół katolicki -z połowy XIX w. W miasteczku szkoła realna, kilka fabryk i kilka h o t e 1 ó w (Deutsches Haus, Norddeutscher Hof, Zen-'tral Hotel i t. d.). W sąsiedztwie F e r s z t. n o w o (Furstenau) z kościołem gotyckim, który w dobie reformacji Elblążanie oddali ewangelikom. Na zachód niedaleko Wisły Nowa c e r-k i e w (Neukirch) z trzema kościołami paraf jakiymi: katolickim (1885), ewangelickim (1860) j menonickim. Sekta M.cnonllów ma wogóle stosunkowo najliczniejszych wyznawców na Żuławach. Menonici osiedli w r. 1008 w okolicy Nowego Dworu, a przybyli z Holandii skutkiem prześladowań religijnych. Ich wsie dotychczas nazywają holenderskiemi (olendry). Jest to sekta ewangelicka nie uznająca przysięgi i służby wojskowej. Ich przywileje po-t ierdził Władysław IV i Jan III, a w Polsce byli wolni od służby wojskowej. Gdy w połowie XIX w. rząd pruski zniósł ich przywileje i zmuszał ich do służby wojskowej, zaczęli masowo emigrować" do Rosji, szczególnie w okolice Ekaterynoslaiwia. Del-ta Wisły rozpoczyna się 18 km. na południe od Tczewa kolo osady Piekło (Pieckel) w punkcie, który stanowi najbardziej- na południe wysunięty cypel' w. m. Gdańska. Oddziela się tu ku północnemu wschodowi Noga t, stanowiący na całej siwej długości wschodnią granicę w. m. Gdańska. Leży nad nim Malbork, a na północ. od Elbląga kilkunastu ramionami wpada do. zatoki Świeżej (Frischeś Halt). Do r. 1844 owo rozgałęzienie znajdowało się 4 km. dalej na południe, zaś obecne zostało wówczas sztucznie przekopane. W południowym cyplu delty Wisły leżą dwie wsie polskie, jedyne na Żuławach. Malborskich: Mątwy Wielkie i Mątwy Małe (Montau). W r. 1347 urodziła się tu bł. Dorota-, patronka Prus. Stary kościół gotycki o dwóch nawach. Właściwa Wisła płynie dalej ku północy, dzieląc się po raz drugi przy Gdańskiej Głowie (Danziger Haupt) na dwa ramiona, które płyną stącł we wręcz przeciwnych kierunkach większe zwane- Gdańską Wisłą lub Leniw-ką ku zachodowi, i mniejsze, "zwane Elbląską Wisłą lub Karpówką ku ■wschodowi. To ostatnie wpada do zatoki Świeżej naprzeciw ujścia Nogatu. Niegdyś istniała wielka konkurencja handlowa między Gdańskiem a Elblą giem, obecnie jednak, gdy sztucznie zapomocą śluz zmniejszono ilość wody w Nogacie, stracił Elbląg swe dawne znaczenie handlowe. Ocl Gdańskiej Głowy do ujścia Wisły pod Nowym Portem jest 32,5 km. odległości, i| połowie mniej więcej drogi przerwrała WTisła w czasie powodzi 2 lutego 1840 wydmy piaszczyste, oddzielające jej koryto od morza pod G ó r-k a m i (Neuiahr), stwarzając sobie nowe ujście 15 km. od Gdańska oddalone. Wtedy zabezpieczono koryto Wisły cią gnące się ku Gdańskowi od powodzi śluzą zbudowaną pod P 1 e h n e n cl o r f e ni, oddzielając t. zw. Martwą Wisłę 15 km. długą, jako port gdański. W latach 1800—05 przekopano na północ od Gdańskiej Głowy 'wprost do morza sztuczne ujście Wisły- 7,5 km. długim kanałem wykopanym między S c h i e w e n h o r s t a N i c k e l s w a l.cł.e prze piaszczyste wydmy nadbrzeżne. Wtedy zabezpieczono też śluzami zarówno Gdańską, jak i Elbląską Wisłę. Kanał ów skrócił bieg Wisły o 10 km. i utrudnił powodzie wiosenne przez tworzenie się zatorów przy ujściu Wisły. Regulację tę przyśpieszyła olbrzymia powódź wiosenna w r. 1888, kiedy całe Żuławy Malborskie znalazły się pod wodą. Na regulację wydano sumę 10 miłjonów marek, z czego 2k poszło na budowę sztucznego ujścia Wisły i śluz, reszta na kanalizację Żuław. Olbrzymie masy piasku, wydobyte z przekopu Wisły przez wydmy piaszczyste użyto na budowę tam po obydwóch brzegach Wisły w odległości 900 m. od siebie. Chcąc widzieć wszystkie powyższe ujścia Wisły i śluzy należy odbyć wycieczkę parowe e»m p o Wiśle, który kursuje z Gdańska do Elbląga. Płynąc do Elbląga mamy na prawo płaskie Żuławy, na lewo od strony mo.i'za cokolwiek wyższą równinę t. zw. Niziny Gdańskie (Danziger Niederung), utworzone przez piaski naniesione przez morze i z tego powodu mniej urodzajne od Żuław. Od morza oddziela je około 1 km. szeroki w a ł w y cl m piaszczystych, które Niemcy nazywają Dtine, a których w*ysokość dochodzi do 30 m" w XX w. starannie zalesionych. Wydmy te ciągną się wąskim pasem od Westerplatte wzdłuż. całej delty Wisły, a w dalszym ciągu przechodzą w wąski półwysep, oddzielający morze Bałtyckie od zatoki Świeżej, t. zw. Mierzeję Fryjską. W lasach, które porastają te wydmy, piękne przechadzki, a cały szereg wsi, przytykających do nich, posiada małe nadmorskie zakłady kąpielowe. Po drodze mija się letnisko H e u b u d e (p. str. 155). Kraków, Górki (Neufahr) z przerwaną w r. 1840 wydmą nadbrzeżną 1 położoną naprzeciw śluzą pod Plehiiendorfem, małe letnisko nadmorskie B ą s a k (Bon-sack), dalej śluzę koło E i n 1 a g e, skąd można zrobią wycieczkę do sztucznego u jścia Wisły pod S c h i e w e n-horst. Podróż po Wiśle Elbląskiej należy przerwać przy miejscowości Fischerbabke, skąd biegnie na północ kolej wąz-lcotorowa do położonego nad morzem małego letniska Steegcn, o kilkunastu willach, pensjonatach i restauracjach, irekwentowanego niemal wyłącznie przez Niemców z 1 liż- szego sąsiedztwa, którzy clicą więcej spokoju i większych fal. niż mają je Sopoty. Obok K o b b e 1 g r u b e, gdzie w r. 1465 nastąpiło spotkanie Kazimierza Jagiellończyka z wielkim mistrzem Konradem von Erlichshausen dla rokowań pokojowych. Kościół ewangelicki z pruskiego muru z r. 1683 ma na powale ówczesne malowidła na płótnie, ówczesny ołtarz barokowy, a w skarbcu ładny kielich gotycki z XV wieku. Kolej wąskotorowa biegnie stąd jeszcze 5 km. na wschód do S z t, u t. o w a (Stufthof), skąd można odbyć wcale miłą przechadzkę po rozpoczynającej się niedaleko stąd Mierzeji Fryjskiej (Frische Nehrung). Jest to wał piasku szeroki 1—2 km., wzniesiony nad poziomem morza 30—50 m. i na całej niemal przestrzeni zalesiony, aby położone tutaj osady chronić od zasypywania piaskiem. Do wolnego miasta Gdańska należy tylko pierwszych 10 km. mierzeji.

wczasy, atrakcje, miejscowości, Wydmy, Wisła, Sopot, Gdańsk, Żuławy, Żuławy Gdańskie, Kaszuby, Wypoczynek, zwiedzanie, Spacery, Szlaki turystyczne, pomorze, Mierzeja