Turystyka w Polsce

miasteczko kociewskie Nowe

05 October 2011r.

Na wyniosłej krawędzi wysoczyzny, opadającej stromo ku dolinie Wisły i przy wschodnim krańcu Borów Tucholskich rozłożyło się niewielkie (liczące dziś około 6000 mieszkańców) miasteczko kociewskie Nowe. Znajduje się ono w połowie drogi między Grudziądzem a Gniewem i przy głównej trasie, biegnącej z Gdańska do Torunia i Poznania, a w odległości 7 km od magistrali kolejowej, z którą łączy je odgałęzienie, wychodzące ze st. PKP Twarda Góra. W dolinie Wisty, tuż pod miastem znajduje się ujście strumienia Mątawa, odprowadzającego wody z zespołu dużych jezior (Mątasek, Radodzierz i Udzierz) rozlewających się pośród Borów Tucholskich, w odległości 10-12 km na zachód od Nowego. Przeszłość osady sięga wczesnego średniowiecza, kiedy na skraju urwistego zbocza stanął gród-strażnica, jedno z ogniw łańcucha warowni nadwiślańskich, strzegących słowiańskiego Pomorza przed napadami pruskiego plemienia Pomezanów, sąsiadów zza Wisły, a później Krzyżaków, którzy po 1233 r. opanowywali stopniowo ziemie Prusów. Brak jest pewnych danych o czasie powstania grodu nowskie-go, a także o jego założycielu. Mógł być nim tajemniczy Grzymisław, jeden z książąt pomorskich, z dziadów i pradziadów - jak sam zaznaczył - pan na pobliskim Świeciu, znany tylko z jednego dokumentu, wystawionego w 1198 r. dla rycerskiego zakonu joannitów, zmarły około 1200 r. Pierwszy zapis nazwy osady przy-grodowej w formie de Nuoa pochodzi dopiero z 1255 r. Wielce ciekawa jest informacja z 1266 r., podana przez krzyżackiego kronikarza Petera Dusburga. Notuje on z goryczą, iż w 1266 r. ex ophosito castri Nuwenburg (= na przeciw zamku nowskiego) urządzili Prusowie i załogi floty rzecznej księcia Mściwuja II zasadzkę i zagarnęli płynące Wisłą łodzie krzyżackie wraz z ładunkiem. Na owym castrum rezydowali w tych czasach kasztelanowie książęcy. Istniał już zapewne kościół parafialny, a w 1282 r. książę Mściwuj II osadził w Nowem konwent franciszkanów. Osada była już wtedy miastem na prawie polskim. Po wygaśnięciu rodu książąt pomorskich dostała się ona wraz z trzema sąsiednimi wsiami Piotrowi Święcy, wielmoży pomorskiemu, który w okresie zatargów Władysława Łokietka z Krzyżakami o Pomorze Gdańskie stanął zdradziecko po stronie złowrogiego Zakonu. Uzyskawszy w 1301 r. od króla Wacława II za wierną służbę miasto nasze Nowe oraz 3 wsie oddał tę posiadłość w. zarząd Niemcom, m.in. wójtowi Walterowi Grelle. Z kolei, gdy pod koniec 1308 r. kasztel nowski opanowany został siłą przez Krzyżaków, ród Święców sprzedał im miasto i posiadane wsie mocą przyjaznego układu. W 1350 r. otrzymało Nowe przywileje miejskie na prawie chełmińskim a w ślad za tym przeprowadzona została regulacja układu przestrzennego przy wykorzystaniu istniejącego założenia, posiadającego kształt owalnicy. Obszar miasta otoczony został w 2 poł. XIV w. silnym pasem murów obronnych z kilkunastoma basztami i 4 bramami. Obronność wzmacniały fosy i urwiste zbocza dolin. W najbardziej korzystnym pod względem obronnym miejscu, na cyplu wysoczyzny, wznieśli Krzyżacy murowany zamek, prawdopodobnie na miejscu kasztelańskiej warowni. Wyzwolenie Nowego spod jarzma Zakonu nastąpiło w 1465 r., czyli pod koniec wojny 13-letniej. Starostą nowskim został wówczas Jan Jasieński, rotmistrz zaciężny polski, który w kwietniu 1466 r. obiegł zamek w pobliskim Osieku. Załoga krzyżacka umknęła wówczas przez jezioro Kałębie, podpaliwszy wpierw forteczkę. Jej dowódca poległ w walce, a spieszące Osiekowi z pomocą siły krzyżackie zostały rozgromione we wsi Czarnylas. Od 1527 r. starostą nowskim był Jan Werden, sławny burmistrz gdański, obdarzony przez króla szlachectwem polskim. Jego potomkowie dzierżyli starostwo (z krótką przerwą) do 1650 r., kiedy Mikołaj Werden utracił na mocy procesu wszelkie prawa, gdyż dopuszczaI się nieprawości. W XVI i XVII w., do czasu wojen szwedzkich miasto rozwinęło się znacznie, później podupadło jednak na skutek wojen i pożarów. Kiedy w 1772 r. opanowywali je komisarze pruscy, liczyło zaledwie 874 mieszkańców. Dopiero w2 poł. XIX w. podźwignęło się gospodarczo, gdyż powstało kilka małych zakładów przemysłowych, rozwinęło się ogrodnictwo i sadownictwo. Połączenie kolejowe i urządzenia komunalne (wodociąg, gazownie, szpital,elektryczność) uzyskało po 1900 r Powrót miasta w granice państwa polskiego nastąpił 2511920 r. W ponurych czasach pruskiego zaboru Nowe nie utraciło polskiego charakteru. W okresie największego nasilenia germanizatorskiego zakładano polskie towarzystwa, czynny byl chór polski "Harmonia" i czytelnia, założona w 1910 r. staraniem gorliwego działacza i patrioty M. Korzeniowskiego. W okresie międzywojennym rozwinął się w Nowem drobny przemysł i rękodzielnictwo, zwłaszcza wyrób mebli w prywatnych zakładach rzemieślniczych. Okres okupacji przyniósł również i tutejszej ludności ciężkie ciosy z rąk zbrodniarzy hitlerowskich. Zamordowano około 70 osób, wielu mieszkańców wysiano do obozów. W leżącej około 15 km na południe od miasta wsi Grupie i okolicy zginęło z rąk siepaczy faszystowskich około 20 000 Polaków. Wyzwolenie przyniosły wojska radzieckie w dniu 19 II 1945 r. Po wojnie miasto uzyskało kilka zakładów przemysłowych, głównie drzewnych z Fabryką Mebli na czele, podtrzymującą stare tradycje meblarstwa. Powstało wiele placówek oświatowych i kulturalnych, rozwinęło się budownictwo mieszkaniowe, nastąpiła modernizacja nawierzchni ulic, renowacja skarpy nadwiślańskiej oraz obiektów zabytkowych. Nowe odwiedzane jest przez wielu turystów udających się stąd na teren Borów Tucholskich lub za Wisłę do Kwidzyna, Sztumu i Malborka. Na miejscu do obejrzenia zapraszają takie zabytki jak: kościół famy z XIV/XV w., przebudowany i zasklepiony w 1911 -13 r. z wyposażeniem głównie barokowym. Stojący opodal, na skraju skarpy zamek z XIV w. rozebrali częściowo Prusacy w 1787 r. W zachowanym skrzydle mieści się remiza strażacka i magazyn Resztki murów obronnych i 4 zaadaptowane na mieszkania baszty miejskie wypatrzeć jeszcze można w kilku miejscach na obwodzie dzielnicy staromiejskiej. Z bram: Grudziądzkiej, Gdańskiej, Rybackiej i Wodnej nie pozostało żadnego śladu. Bardzo ciekawym zabytkiem jest poszpitalna kaplica św. Jerzego, pochodząca z połowy XIV w., odnowiona gruntownie w 1713 r. Służy ona obecnie jako kaplica cmentarna. Wzniesiono ją na planie wydłużonego ośmioboku o wymiarach 8 x 14,7 m. Rzadką osobliwością architektoniczną jest ośmioboczna krypta z 1 poł. XIV w. znajdująca się pod wschodnią częścią prezbiterium pobernardyńskiego (pierwotnie franciszkańskiego) kościoła, którego obecne kształty pochodzą z 1900 r., kiedy odbudowano spaloną rok wcześniej gotycką świątynię. Oryginalne, gotyckie, sklepienia kr.ypty spoczywają na cienkiej kolumnie, stojącej pośrodku tego centralnego założenia, i na ośmiu służkach przyściennych. Czas ostatniej wojny i martyrologię Polaków przypominają pomniki: na cmentarzu - około 600 żołnierzy radzieckich poległych w 1945 r. i w sąsiedztwie parku przy ul. 19 Lutego - ofiar niemieckiego faszyzmu. Będąc w Nowem trzeba zajść na punkty widokowe na skarpie, ukazującej rozległą dolinę Wisty, a przy dobrej widoczności potężną bryłę zamku i kościoła, niegdyś stolicy biskupiej i siedziby kapituły pomezańskiej w Kwidzynie.

wczasy, Nowe, historia, zabytki